Ontdekking van het schilderij achter het tekstbord (1995)

Het begon in 1995 met een onderzoekswerkgroep over de middeleeuwse overblijfselen in de Utrechtse kerken (docent: Truus van Bueren). De studenten kregen de opdracht een inventarisatie te maken van wat er nog binnen elke kerk te vinden was. Carole Houben en Ige Verslype kozen voor de Utrechtse Jacobikerk. Ze bestudeerden ook de (protestantse) borden met Bijbelteksten, want in de literatuur was al eens opgemerkt dat er schilderijen onder de teksten leken te zitten (afb. 1).

1. Tekstbord met de brief van de apostel Paulus aan de Hebreeën, hoofdstuk 12: vers 14-24. Jacobikerk, Utrecht (Foto: Ruben de Heer).

Nu zijn er in de Jacobikerk verschillende borden met teksten uit de Bijbel aanwezig en allemaal hebben ze vlekken in de verflagen waarover de tekst is geschilderd. Wat waren dat, verkleuringen door waterschade, opgeknapte beschadigingen, of delen van voorstellingen die in de loop van de eeuwen door de verf heen waren gekomen? Dat laatste gebeurt regelmatig in schilderijen ten gevolge van chemische reacties.

2. Was aan de rechterzijde in het midden een gouden kroon te zien?

Bij één van de borden leek het raak. Was aan de rechterzijde in het midden een gouden kroon te zien (afb. 2)? En linksonder, was dat een knielende man? En die merkwaardige blokjes of ruitjes onderin de voorstelling, wat waren dat? Na een hele dag speuren, geholpen door de zon die uitbundig door de ramen scheen, hadden de twee studenten de oplossing. De tekst bleek geschilderd te zijn over een Gregoriusmis (afb. 3).

3. Gregoriusmis, schilderij onder het tekstbord. Montage van de opnamen met infraroodreflectografie (door Ige Verslype), Jacobikerk, Utrecht.

De Gregoriusmis, waarin paus Gregorius knielt voor het altaar waarop Christus aan hem is verschenen, was een populaire voorstelling in de middeleeuwen. De variatie is enorm. Er zijn prenten met alleen de paus en Christus, maar ook schilderijen waarop bisschoppen en kardinalen staan en/of de werktuigen waarmee Christus gemarteld werd en/of het kruis waaraan hij zou overlijden.

Waarom die variatie, en welke boodschappen wilden de opdrachtgevers overdragen aan de gelovigen die deze voorstelling zagen? Die vraag naar de bedoeling van de opdrachtgevers werd juist voor de Gregoriusmis in de Jacobikerk een belangrijke vraag voor ons onderzoek.