Een bijzondere Gregoriusmis (2009-2017)

1. Een eenvoudige Gregoriusmis, miniatuur uit een getijdenboek, gemaakt tussen 1500 en 1525, Museum Meermanno, Den Haag.

Dat het verborgen schilderij een Gregoriusmis was, een voorstelling van Christus die als een visioen verschijnt aan paus Gregorius wanneer deze de mis bedient (afb. 1), was al bekend vanaf het moment dat het schilderij was ontdekt. Dankzij het technisch onderzoek zien we nu ook alle details van de overschilderde voorstelling: de paus die knielt voor het altaar waarop Christus is verschenen, de lijdenswerktuigen zoals de geselpaal en het kruis, afbeeldingen van degenen die bij het lijden van Christus betrokken waren, zoals Pontius Pilatus en Judas, en heiligen ter weerszijden van het altaar.

Onder in de voorstelling knielt een gezin, de vader met de zoons aan één zijde en de moeder met de dochters aan de andere zijde. Het schilderij was dus ook een memorievoorstelling, bedoeld om de geportretteerde personen te gedenken en toeschouwers op te roepen om voor hun zielenheil te bidden.

We wilden graag weten of dit nu een gewone of een bijzondere Gregoriusmis was. Immers, als het een bijzonder schilderij bleek te zijn, dan zou de vraag naar de bedoelingen van de opdrachtgever ook ineens veel interessanter zijn.

De enige manier om een goed beeld te krijgen van wat er gewoon of bijzonder is aan een voorstelling is om het kunstwerk handmatig te vergelijken met soortgelijke voorstellingen. Dit is meestal een zeer tijdrovende klus. In dit geval was dat zeker zo, omdat bleek dat er wel erg veel andere Gregoriusmissen bewaard zijn. Corinne van Dijk maakte een vergelijking van de elementen in het schilderij van de Jacobikerk met maar liefst 420 andere voorstellingen: schilderijen, prenten, beeldhouwwerken, miniaturen, etc.

2. Een rijke Gregoriusmis, vervaardigd in opdracht van Reinier van Euskirchen, abt van de norbertijner abdij van Steinfeld, 1486, Museum Catharijneconvent, Utrecht.

Uit haar onderzoek bleek dat veel elementen op het verborgen schilderij ook op andere Gregoriusmissen te vinden zijn, maar óók dat het schilderij een behoorlijk aantal uiterst ongebruikelijke elementen bevat.

We geven hier één voorbeeld: in Gregoriusmissen ligt er vaak een missaal op het altaar, een boek dat de priester gebruikt bij het opdragen van de mis. In veel gevallen ligt het open, met op de linkerpagina een voorstelling van Christus aan het kruis. Op de rechterpagina staat een (meestal onleesbare) tekst. De voorstelling in de Jacobikerk toont echter op de rechterbladzijde enkele groot geschreven woorden. De tekst was dus leesbaar!

3. Detail van het missaal uit de Gregoriusmis, afbeelding 2.

4. Detail van het missaal uit de Gregoriusmis in de Jacobikerk.

Dit was in geen enkele andere Gregoriusmis het geval. En wat stond er? Een Duitse collega, Hartwig Kerskens, zag het tijdens een lezing en heeft het samen met een collega uitgezocht. Er staat: Apertus est liber vite (Geopend is het levensboek).

We hebben dus inderdaad te maken met een bijzondere Gregoriusmis. Deze ontdekking roept natuurlijk een hoop nieuwe vragen op. Een schilderij dat zó anders is moet bewust zo zijn ontworpen. Wat was de boodschap of wat waren de boodschappen die de opdrachtgever(s) via deze voorstelling wilde(n) overdragen aan de gelovigen?